Viết văn có cần cảm hứng?

Và người khác nói, cảm hứng đối với tác giả chuyên nghiệp là điều xa xỉ. Bao giờ cảm hứng xuất hiện để viết đây? Nếu không có cảm hứng thì có viết được không? Làm thế nào để nuôi dưỡng cảm hứng, để nguồn năng lượng không bị tắt ngúm sau vài trang hoặc đầu voi đuôi chuột. Và cảm hứng mãi mãi tồn tại, bất biến hay một lúc nào đó nó sẽ rời bỏ chúng ta vĩnh viễn.

     Tôi cho rằng cảm hứng là cần thiết nhưng nó quan trọng nhất đối với những tác giả nghiệp dư. Những người này cần có cảm hứng mới viết được còn tác giả chuyên nghiệp, họ tự tạo ra cảm hứng hoặc thậm chí điều khiển được cảm hứng để nó đến theo ý mình và biết cách nuôi dưỡng, tạo chất xúc tác cho sự viết.

Ta cứ nghĩ thế này, một nhà văn giữ mục cho một tờ báo, mỗi tuần anh ta phải viết hai bài, lúc nào cũng đợi cảm hứng đến thì làm việc sao nổi. Áp lực công việc, áp lực chất lượng buộc người viết phải tự tạo ra điều kiện tốt nhất về tinh thần và vật chất cho mình. Có một chuyện hài hước của Azit Nêxin thế này, một người muốn viết văn, mặc dù anh ta có bao nhiêu cảm hứng, bao nhiêu ý tưởng nhưng nhiều năm anh ta chưa viết được dòng nào. Lúc thì thiếu cái này lúc thì thiếu cái nọ. Khi mọi thứ đã gần hoàn hảo thì lại nảy sinh một vấn đề mới: ruồi! Những con ruồi cứ vo ve xung quanh khiến anh ta không thể viết nổi. Anh ta bèn kết luận, mình không viết được, mình thất bại là do ruồi!

Tất nhiên câu chuyện về ruồi chỉ là một kiểu hài hước nhưng không phải không có lý. Có rất nhiều người than vãn rằng, vì thiếu cái này, cái kia mà không viết được trong khi ý tưởng thì tràn trề như nước sông Hồng. Có những người cả đời chuyên sản xuất ý tưởng, để cương, nghĩa là cảm hứng rất nhiều mà hầu như không viết nổi một thứ gì!

Lưu ý, tôi không có ý định mỉa mai bất cứ ai, tôi muốn nhấn mạnh rằng đối với người viết chuyên nghiệp cảm hứng chỉ là điều kiện cần chứ không quyết định. Bàn ghế, một căn phòng yên tĩnh không có ruồi là điều kiện cần nhưng là thứ yếu. Bao nhiêu người từng viết khi không có một cái bàn tử tế, vừa viết vừa nghe tiếng con khóc, vợ cằn nhằn, lợn eng éc đòi ăn, phòng ốc thì ngột ngạt, chật chội và nóng như một cái mồ!

Vậy cái gì đã thôi thúc họ viết và viết được. Đó là áp lực cuộc sống. Viết để kiếm sống, để sinh tồn, để khẳng định cái tôi của mình. Dostoievsky viết văn như điên để trả nợ, không viết nhanh thì chủ nợ đến tịch thu tài sản, tịch thu bản thảo. Vũ Trọng Phụng viết để kiếm cơm hàng ngày giống như rất nhiều đồng thời cùng thời như Hồ Biểu Chánh, Nam Cao, Lê Văn Trương, Lan Khai… Những người ấy đợi cảm hứng đến mới viết thì sẽ chết đói!

Nhưng nếu viết văn mà không có cảm hứng thì tác phẩm sẽ khô cứng, nhạt nhẽo, ấy là một quan điểm sai lầm. Trong những nhà văn kể trên, cứ đọc những tác phẩm của họ mà xem chúng có hay và hấp dẫn không. Thậm chí Vũ Trọng Phụng viết truyện dài kì đăng báo mà đến khi viết kì tiếp theo đã không nhớ nổi kì trước mình đã viết cái gì mà tác phẩm vẫn không dở. Dostoivesky viết trong vật vã và sợ hãi mà vẫn sản sinh kiệt tác. Không có cảm hứng, viết vì áp lực cuộc sống, viết để trả nợ, viết để kiếm cơm vẫn hay, thậm chí những tác phẩm đó hay hơn những tác phẩm được sinh ra từ cảm hứng dạt dào, từ điều kiện vật chất đầy đủ. Thậm chí có một câu nói khá phiến diện nhưng thỉnh thoảng đúng: Nhà văn nghèo thì viết hay hơn nhà văn giàu!

Tất nhiên trên đời này làm gì có cái gì tuyệt đối, chúng ta phải chấp nhận các ngoại lệ, cá biệt. Thậm chí rất nhiều cá biệt. Tôi cho rằng trong sự viết, cảm xúc quan trọng hơn cảm hứng, cảm xúc là sợi dây ngầm để văn chương có hồn. Không nhiều cảm hứng khi viết nhưng khi viết thì cảm xúc xuất hiện, cảm xúc khiến cho văn chương không nhạt nhẽo, nó là thứ keo gắn kết, hàn mạch những chỗ rời rạc với nhau.

Điều quan trọng nữa trong sự viết là nuôi dưỡng cảm xúc và ý tưởng. Cách làm của tôi là thế này, trong sổ tay của tôi có chi chít các ý tưởng. Tôi đánh dấu và viết lưu ý về chúng, quá trình bồi đắp các ý tưởng lớn theo thời gian, đầy đặn dần. Khi nào một ý tưởng chín muồi hoặc cơ bản hoàn thành, tôi sẽ viết, đánh dấu một đề mục đã xong và tiếp tục suy nghĩ và nuôi dưỡng các ý tưởng khác. Các ý tưởng cứ móc nối, liên kết với nhau, cái này mời gọi cái kia, cái này thúc đẩy cái khác, quá trình suy nghĩ, hình thành không ngừng và tôi chỉ việc viết lại chúng sao cho thật hiệu quả.

Đối với nhiều tác giả chuyên nghiệp, đợi cảm hứng nghĩa là thất bại, người viết phải tự tìm cách tạo ra cảm hứng, thúc đẩy các cơ hội, thời cơ, tự mình quen với những áp lực khủng khiếp về thời gian, tốc độ và chất lượng. Giống như một cầu thủ đá bóng trên sân khách, rất ít khán giả ủng hộ anh ta, hoặc thậm chí không người nào. Mỗi khi anh ta có bóng, đám đông lại la ó, chế giễu. Nếu là cầu thủ nghiệp dư thì rất dễ mất bình tĩnh, thiếu ý chí, rối loạn và thất bại. Còn đối với cầu thủ chuyên nghiệp, điều kiện không thuận lợi đôi lúc khiến anh ta bùng lên mạnh mẽ, chế ngự thách thức và giành chiến thắng.

Tôi rất thích các trận đấu bóng đá mà huấn huyện viên phải đối đầu với chính tổ quốc mình. Ví dụ như ông Park Hang Seo khi đang dẫn dắt đội tuyển bóng đá Việt Nam trong một trận đấu quyết định với Hàn Quốc – tổ quốc của ông. Một trận đấu hứa hẹn nhiều gay cấy và căng thẳng, một bài toàn cần được giải quyết giữa tổ quốc và công việc. Đã có người đã phỏng vấn ông Park về vấn đề này, ông nói, Hàn Quốc là đất mẹ của tôi nhưng tôi là một người chuyên nghiệp, tôi sẽ làm tất cả để đội tuyển Việt Nam chiến thắng!

Tất nhiên, mọi sự so sánh đều khập khiễng nhưng ví dụ trên cho thấy khi người viết đã thành chuyên nghiệp thì mọi vấn đề sẽ được giải quyết ổn thoả. Anh ta sẽ tìm cách để có được những điều kiện tốt nhất để làm việc và nếu không tốt nhất thì vẫn cứ làm việc với những khả năng có thể.

Trong việc viết, cảm hứng hay cảm xúc chỉ là một trong nhiều yếu tố, còn nhiều điều kiện khác như tài năng, sự rèn luyện, trải nghiệm và tinh thần lao động. Bất cứ nghề nghiệp nào cũng cần những phẩm chất nhất định, chưa có thì phải rèn luyện hoặc mài sắc. Nếu người viết nào cũng yêu cầu một căn phòng mát mẻ, yên tĩnh và không có ruồi mới viết được thì chắc sẽ không có nền văn học.

Uông Triều